door:
De leden van het genootschap werden op de eerste dag van de excursie Noord Nederland ontvangen in een verbouwd complex van de Agrarische Coöperatieve Maatschappij te Beilen waar DAAD architecten zich hadden gevestigd. Een heel goed voorbeeld dit complex hoe men om kan gaan met oude gebouwen. De transformatie naar een nieuwe functie (architectenbureau) was op een respectvolle manier ontworpen en uitgevoerd. Het bureau staat dan ook bekend om zijn vele transformatieprojecten. In juni 2010 heeft DAAD een initiatief genomen tot een uitgave van een cahier met als titel "industrieel erfgoed/zes thema's voor hergebruik " . Onderzoek is dan ook voor DAAD een belangrijk deel van hun werkzaamheden. Daarover zal de architect Rob Hendriks (1964), één van de partners van het bureau DAAD, een presentatie geven over Veenhuizen.
Rob begint aan een zeer uitvoerig verhaal over de ontstaansgeschiedenis van dit opmerkelijke gebied . In 1822 kocht de "Maatschappij van Weldadigheid" 3000 hectare grond van de boeren van het buurtschapje Veenhuizen om er een dwangkolonie voor landlopers, bedelaars, wezen en vondelingen te huisvesten. Er werden een drietal gestichten gebouwd waarvan er thans nog één bestaat namelijk het Tweede Gesticht. Het initiatief voor het bouwen van deze gestichten kwam van de stichter generaal Johannes van den Bosch ( 1780-1844). In 1859 nam het rijk de gebouwen en landerijen over om er een rijkswerkinrichting van te maken. Op dat moment werden de gebouwen gebruikt voor mensen die veroordeeld waren tot een gevangenisstraf. Dus de 3 gestichten werden uiteindelijk gevangenissen. Om de gestichten heen werd een dorp gebouwd met woningen, bedrijven, fabriekjes, een kerk en zelfs een elektriciteitscentrale. Ook was er eigen landbouw en veeteelt.
Veenhuizen was dus een wereld op zich en dat zou zo blijven tot de begin jaren 90 want het was immers gesloten voor publiek. In 2009 is Veenhuizen kandidaat gesteld voor de werelderfgoedlijst van UNESCO door de gemeente en provincie.
Niet bekend is op dit moment of dat ook gelukt is. Reden was ook dat er meer dan 100 rijksmonumenten staan. Deze monumenten zijn voor het merendeel gebouwd door de bouwmeesters voor Justitie Johan Frederik Metzelaar ( 1818-1897 ) en zijn zoon Willem Cornelis Metzelaar ( 1848-1918 ). Zie voor uitvoerige publicatie van deze architecten een bibliografie van Ros Floor in de Bonas-reeks.
In 2002 heeft DAAD een ontwerpstudie gedaan naar het landschap en het dorp Veenhuizen wat uitmondt in "vier scenario's voor Veenhuizen het landschap als drager van nieuwe ontwikkelingen" Rob gaf aan wat de vier scenario's betekende voor het ontwikkelen van het gehele gebied.
Een tekst van DAAD uit de ontwerpstudie van 2002 zegt: Sporen in het landschap en in de architectuur, maar ook de beleefde en overgeleverde verhalen van bijzondere voorvallen, plekken en routes vormen niet alleen informatie bronnen in het historisch onderzoek, maar bieden ook handvatten voor toekomstige ontwikkelingen. Onder invloed van recente veranderingen in functie en gebruik zijn er meer van deze sporen uitgewist dan er zijn bijgekomen.
Ruilverkaveling en schaalvergroting hebben niet alleen de landschappelijke helderheid en het landgoedkarakter aangetast, maar zijn ook niet in staat gebleken cultuurhistorie aan het gebied toe te voegen. Hoewel het gebied aan leesbaarheid verloren heeft is de kracht van de complexe gelaagdheid zo groot, dat elke bezoeker van het gebied erdoor bevangen raakt.
De vier scenario's hebben elk hun eigen thema en worden toegelicht door Rob.
Het eerste scenario betreft de "Tweede kolonisatie" welke in 2002 plaatsvind. Er komen nieuwe bewoners en gebruikers in het gebied die naar rust en afzondering zoeken. Het orthogonale stelsel van een zestal kavels op een afstand van 750 meter loodrecht op de hoofdvaart vormt de drager voor landschap en stedenbouw
Inderdaad bij het zien van de bestaande topografische kaart valt het orthogonale stelsel van kavels direct op ten opzichte van hun omgeving.
Het tweede scenario betreft " Bezinning" namelijk het versterken van het contrast tussen het open landschap aan de noordzijde en de beboste zuidzijde van het gebied
Het derde scenario betreft " Omsluiting "het woord dekt de lading en omsluit het orthogonale gebied met aan de noordoostzijde het beekje Slokkert en aan de zuidzijde het Fochteloërveen. De gordel door DAAD zo genoemd bied mogelijkheden voor bebouwing.
Het vierde scenario betreft " Matrix " hier moest ik even teruggrijpen naar de tekst uit de excursie gids Noord Nederland omdat het voor mij wat teveel werd.
De ruimtelijke drager is het orthogonale grid dat, conform het plan van LNV (Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit ) Dienst Landelijk Gebied volledig wordt hersteld. Het systeem van wijken dooradert het gehele gebied. Het profiel van lanen en wijken, dat in breedte varieert van 15 tot 40 meter, wordt van oorspronkelijke boom beplanting voorzien en verder ingericht als natuur ontwikkelingsgebied. Op alle ontmoetingen van wegen en water worden nieuwe bruggen ontworpen. De neutrale matrix die hiermee ontstaat, vormt de structurele basis voor de komende ontwikkelingen.
Mooier kan ik het niet zeggen toch.
Al deze scenario's zijn op overzichtelijke kaarten afgebeeld door DAAD in hun ontwerpstudie 2002.
De lezing van Rob gaf een goed beeld over de onderzoekswerkwijze van DAAD.
En toen was er een heerlijke lunch voor de leden klaargezet in het buro van DAAD en waar we na afloop nog het interieur van boven tot beneden konden aanschouwen.
Het volgende programmapunt was een bezoek aan Veenhuizen onder begeleiding van Rob Hendriks. Het eerste wat we te zien kregen was het " Clusterkantoor " wat DAAD architecten voor de centrale directie en administratie van de Penitiaire Inrichting Veenhuizen had verbouwd / getransformeerd in 2002.Het oorspronkelijke ontwerp uit 1889 was van de architect Willem Cornelis Metzelaar en heette bij de oplevering werkgesticht Nieuw Veenhuizen. Karakteristiek voor de architectuur van het werk van deze architecten is soberheid, degelijkheid en functionaliteit.
Het aardige is dat we de volgende dag het werk van Rudy Uytenhaak in Groningen gaan bezoeken wat in mijn ogen een groot contrast vormt met dit clustergebouw. Het clustergebouw is een carré vormig gebouw rond een binnenplaats. Je bereikt het binnenplaats via de zuidoostzijde naast 2 woonhuizen genaamd " Werklust ". Veel woningen in Veenhuizen zijn voorzien van namen op de gevel zoals " Eendracht ", " Controle ", " Orde en Tucht ", Arbeid is Zegen" en nog veel meer.
De 2 woonhuizen " Werklust " waren ontworpen voor de directeur en de onderdirecteur van het gesticht. Via de binnenplaats bereik je de vleugels rondom naar de kantoren in één bouwlaag met een zolder. De binnenplaats gevels waren op een originele wijze aangepakt wat ook gold voor de dakvlakken waar grote dakkapellen waren aangebracht zodat de hoofdopzet niet echt door de ingrepen werden aangetast. Op de begane grond waren de kantoren gehuisvest en op de zolder verdieping de open werkplekken en kantoren bij de dakkapellen en opslag. Veel was er nog te zien van bestaande elementen uit het verleden zoals de gietijzeren trappen, dakspanten en andere. details. Eenmaal buitengekomen op weg naar de bus kon je op tal van plekken in de gevel zien waar DAAD nieuwe openingen heeft aangebracht op een heel verzorgde manier. De bus maakte een rondje rond de vele gebouwen en eindigde bij het Glasmuseum.
Dat gevestigd is in de voormalige werkplaatsen van de gevangen uit 1890 ook ontworpen door de architect Willem Cornelis Metzelaar. Atelier Kempe en Thill uit Rotterdam hebben op een voorbeeldige en ingetogen wijze de werkplaatsen verbouwd tot een museum. Wat opvalt zijn met name de openingen in de gevel welke toegang geven tot de verschillende ruimtes die zij hebben voorzien van grote voorzet glasvlakken voorzien van schuif dan wel loopdeuren heel geraffineerd gedaan. Het interieur laat ook hier zien dat deze architecten veel respect hebben voor het bestaande gebouw en maken dan ook gretig gebruik van de waardevolle details zoals de houten draagstructuur en andere details. Als laatste bezochten we in Veenhuizen het gevangenismuseum ( tweede gesticht )
Ontworpen in 1823 door Johan Frederik Metzelaar en in 2005 in opdracht van VROM verbouwd door de RGD architect Maaike Schijve en het buro Kinkorn uit Tilburg. Het museum werd door ons niet bezocht maar de belangstelling ging vooral naar het binnenterrein en de gaafheid van het gehele complex. Het museum heeft in 2009 ruim 100.000 bezoekers gehad. Dat wil toch wel wat zeggen kennelijk boeien gevangenissen. Menig museum zou jaloers zijn op zulke bezoekers aantallen. Tegenwoordig zitten ongeveer 1.000 gedetineerden vast in de Veenhuizer gevangenissen Norgerhaven. Esserheem en Bankenbosch.
De aanpak van met name de binnengevels van het binnenterrein vertoonde grote gelijkenissen met het glasmuseum. Ook hier met een grote zorgvuldigheid en respect de gevels aangepakt. Met al deze indrukken verlieten wij Veenhuizen. Veel lof en dank voor Rob Hendriks, andere betrokkenen en natuurlijk de organisatie van de excursie.
Fridjof van den Berg
