door:
Op het programma van Het Gesprek staat op 26 maart het thema Internationale Bauaustellungen (IBAs). Na een korte introductie van bestuurslid Mathias Lehner en gespreksleider Rob Docter introduceert gastspreker Dr. Udo Gleim van de universiteit Darmstadt deze avond met een korte geschiedenis van de internationale Bauausstellungen. Wie deze avond kwam voor een heldere definitie van het IBA komt bedrogen uit. Door de jaren heen is het begrip IBA sterk veranderd.
De snelle industrialisatie in het begin van de 19e eeuw betekende ook dat alledaagse producten louter geproduceerd werden door industriële massaproductie, kunst verdween uit het dagelijks leven.
Op initiatief van de Hertog Ernst Ludwig werd in 1888 daarom een kunstenaarskolonie ontwikkeld: Mathildenhöhe in Darmstadt. Een jonge architect, Joseph Olbrich kreeg de opdracht en veel kunstenaars waren bij het project betrokken.
Niet later dan mei 1901 werd de kolonie opgeleverd, en de eerste IBA met de titel " Een document van Duitse kunst". Mathildenhöhe leverde innovatief, bouwkundig bewijs van de toenmalige hervormingsbeweging en kreeg internationale waardering. Het team streefde naar een instrumentarium voor vernieuwing.
‘’Which is not common, but trendsetting including aspects of the future’’ (Joseph Maria Olbrich)
In de tijd van een internationaliserende samenleving inspireert de Mathildenhöhe nog steeds om opnieuw te reflecteren op de relatie tussen gebouw, architectuur, leefstijl en samenleving.
Hoe anders is de IBA Emscherpark negentig jaar later. Meer dan 150 jaar geleden settelde de kool, ijzer, en staalindustrie zich in deze regio langs de rivier de Emscher. De exploitatie van grondstoffen vernietigde het landschap. Rond de jaren 80 en 90 domineerde de aanblik van ontgonnen gronden en verlaten industrieterreinen de regio. Het was het fysieke bewijs dat deze industrie geen eeuwige rijkdom bracht. Het internationale Bauausstellung IBA Emscherpark, zocht antwoord op de vraag: Welke kansen heeft deze regio in zich? De federale regering van Nordrhein-Westfalen opende de "International Building Tentoonstelling Emscher Park " in 1989 om het gebied nieuwe impulsen te geven. Ingezet werd op een herontwikkeling op ecologische, economische en culturele vlak van een gebied dat bestaat uit 17 steden in een gebied van 70 kilometer lengte en 15 kilometer breedtegraad. In tegenstelling tot vroegere bouwtentoonstellingen overschreden de projecten van IBA Emscher Park de onderwerpen "Leven" en "Stad".
De IBA Emscherpark was de eerste IBA die een culturele verandering in het gebied probeerde te bewerkstelligen. Hetgeen met veel succes gelukt is. In Emscherpark werd dan ook uitgevonden hoe de organisatie en het proces van een dergelijke culturele verandering er kan uitzien. Tegenwoordig lijkt het maken van een culturele of mentale omslag steeds vaker de achterliggende reden .voor het inzetten op een IBA.
In de afgelopen decennia volgen IBA’s elkaar steeds sneller op. Daarbij moet niet vergeten worden dat de IBA een middel is, en niet het doel. Het IBA is niet mogelijk zonder een sterke bottom-up beweging. Maar net zo goed niet mogelijk zonder sterke top down sturing. Belangrijk bijvoorbeeld voor het bij elkaar krijgen van verschillende agenda’s en het kunnen kijken naar de lange termijn uitdagingen.
Succesfactoren bij een IBA zijn toch vaak de juiste mensen op de juiste plek. Een IBA is altijd een experiment, dat zorgt ervoor dat het zich onderscheidt van traditionele masterplannen. Het proces en de uitkomsten zijn niet zeker en daarmee de risico’s ook hoger.
De verschillen in aanpak in Parkstad en Heidelberg laten dat des te meer zien blijkt uit de bijdragen van Carl Zillich, kuratorischer Leiter van de IBA Heidelberg en Peter Bertholet, directeur van de IBA Parkstad. De uitgangspunten zijn anders, de financiering komt uit andere hoek, maar in het proces zijn vergelijkingen te ontdekken. Zo gebruikt Parkstad de instrumenten IBA forum en IBA school, en Heidelberg IBA lab en IBA Academy. De naam is misschien anders, maar de intentie hetzelfde. Ook hanteren beide IBA’s het open call instrument. Aanbellen met een goed idee mag bij deze IBA’s altijd.
Voor Parkstad heeft het inzetten van de IBA een bijzondere betekenis. Met het verdwijnen van de mijnindustrie en de katholieke kerk uit het gebied verdween ook sociaal kapitaal. De kerk en de mijnexploitant hadden er baat bij om de mijnwerkers onwetend te houden. Van oudsher heerst er dan ook ontzag voor hoogwaardigheidsbekleders. Toen de mijnen hun deuren sloten, zocht Den Haag naar oplossingen. Ze dachten deze te vinden in het sturen van het CBS naar Heerlen. Maar het CBS wortelde nooit op deze plek. Het verschil tussen de arbeiders in Parkstad en de geschoolde banen bij het CBS was te groot. Het IBA kan daarom zorgen voor een belangrijke mentaliteitsverandering in deze regio. Daarnaast opent het ook andere deuren. Door het internationale karakter wordt samenwerking over de grens plotseling mogelijk. Zoals met de Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule uit Aachen. Gezien de ligging van Parkstad zijn dergelijke samenwerking zeer welkom.
Tijdens Het Gesprek onder leiding van Rob Docter ontstaat de vraag waarom Duitsland wel zo succesvol is in gebiedsontwikkeling met IBA's en het in Nederland vaak maar niet wil lukken. Een logische verklaring hiervoor lijkt te zijn dat Duitsland al langer kampt met krimpproblematiek. Een belangrijke reden om het IBA in een krimp regio in te zetten, is dan ook de investeerders die het aantrekt. Niemand investeert graag in een krimpende regio, maar in het IBA ziet men wel vaak brood. Daarnaast is het belangrijk dat mensen uit het gebied bij de IBA zijn betrokken. Omdat zij daar geworteld zijn, en feeling hebben met de plek. Gebeurt dat niet, dan stoppen de uitkomsten van het IBA wanneer het IBA zelf stopt. De kans is groot dat de oude mentaliteit weer terugkeert.
Voor grote veranderingen in een regio is behoefte aan een staat van exceptie. Nu de overheid die staat niet meer lijkt te kunnen bereiken biedt het IBA daarin mogelijk een uitkomst. Het IBA is namelijk niet overheid gestuurd. Alhoewel er afgevaardigden van overheidsinstanties aan de IBA deelnemen, wordt besluitvorming weggehaald bij de gemeenteraad en andere besluitorganen.
Moderator Rob Doctor probeert tot slot een samenvatting van de avond. Essentieel voor een IBA is een ‘critical mass’. Voor het aantrekken van investeerders, geslaagde marketing, en om open te kunnen staan voor nieuwe mogelijkheden. Kortom, een verandering wordt pas een beweging als er mensen aan meedoen. En dus is niet alleen zijn de ‘innovators’ belangrijk, minstens zoveel credit gaat naar de ‘early adaptors’.
Organisatie: Mathias Lehner mathias@legu.nl, Heike Loehmann
Gastvrouw: Francisca Benthem
Verslag: Roelien van Steenbergen
